ΟΙ ΑΝΑΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΣΤΗΝ AΓΙΑ ΣΟΦΙΑ

              Ο ναός της Αγίας Σοφίας άσκησε μια παράξενη γοητεία στους ανθρώπους από τη μέρα που παραδόθηκε στη λατρεία του Θεού. Πρωτοχτίστηκε επί Μεγάλου Κων/νου ως ξυλόστεγη βασιλική, αλλά τον 4ο αι. καταστράφηκε για να ξαναχτιστεί το 415 πάλι ως ξυλόστεγη. Ο δεύτερος αυτός ναός κάηκε κατά τη ‘’στάση του Νίκα’’.Έτσι, ο Ιουστινιανός ανέθεσε την κατασκευή στους δύο αρχιτέκτονες, τον Ανθέμιο από τις Τράλλεις και τον Ισίδωρο από τη Μίλητο. Οι δύο αρχιτέκτονες εφάρμοσαν ένα νέο μεταβατικό ρυθμό τη βασιλική με τρούλο. Το χτίσιμο κράτησε πέντε χρόνια (532-537) και στο διάστημα αυτό χιλιάδες τεχνίτες και εργάτες δούλεψαν με σπάνια, πολύτιμα και δυσεύρετα υλικά που μεταφέρθηκαν από όλες τις περιοχές της αυτοκρατορίας. Ο κτήτωρ και εμπνευστής της Άγιας Σοφίας , ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός στα εγκαίνια της 27 Δεκεμβρίου 537 αναφώνησε ΄΄ Νενίκηκά σε Σολομών ΄΄.
  
               Οι σύγχρονοι της και εκείνοι που την έζησαν σαν λειτουργούντα χριστιανικό ναό , μέχρι την άλωση της Πόλης από τους Οθωμανούς το 1453 την εξύμνησαν με τρόπο υπερβολικό πολλές φορές σαν να απευθύνονταν σε πρόσωπο και όχι σε κτίσμα. Κατά την άλωση της Πόλης από τον Μωάμεθ τον Πορθητή η Αγία Σοφία συλήθηκε από όλο το φορητό πλούτο της μέσα σε λίγες ώρες μετά την είσοδο των Τούρκων στην Κωνσταντινούπολη. Ο ναός μετετράπη σε τζαμί και στη διάρκεια των επόμενων αιώνων εσωτερικά προστέθηκαν τα κτίσματα εκείνα που θα εξυπηρετούσαν την ισλαμική λατρεία ενώ η πλούσια εικονογράφηση του καταστράφηκε σε μεγάλο βαθμό.  

     
           
           Μια πρώτη αναθηματική παράσταση από αυτές που σώθηκαν συναντούμε την περίοδο μετά την Εικονομαχία στη κεντρική βασιλική πύλη:Σε κυκλική κόγχη ο ένθρονος Χριστός ευλογεί με το δεξί χέρι και κρατά ανοιχτό το Ευαγγέλιο στο αριστερό χέρι. Δεξιά και αριστερά μέσα σε κύκλους τα πρόσωπα της Παναγίας και του Αρχαγγέλου Γαβριήλ ώστε να έχουμε τον τύπο της δέησης. Στα δεξιά του πεσμένος στα γόνατα ο Λέων Στ΄ ο Σοφός σε στάση μετάνοιας ή ο Θεόφιλος που λίγο πριν πεθάνει μετάνιωσε για τον ανηλεή διωγμό του κατά των εικόνων και η ευλαβής γυναίκα του, η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, μοναδικός γνώστης της μετανοίας του , την φανέρωσε στον κόσμο με τούτο το ψηφιδωτό. Είναι πάντως περίεργο που δεν υπάρχει γραμμένο το όνομα του αυτοκράτορα όπως συνηθιζόταν.

          

                  Γύρω στα 1000 τοποθετείται η αναθηματική παράσταση των αυτοκρατόρων Ιουστινιανού και Μεγάλου Κων/νου στη νότια είσοδο του εσωνάρθηκα. Στο κέντρο εικονίζεται ένθρονη η Βρεφοκρατούσα Θεοτόκος. Στα άκρα όρθιοι , ο Ιουστινιανός που προσφέρει ομοίωμα του ναού και ο Κωνσταντίνος που προσφέρει ομοίωμα της περιτειχισμένης πόλης. Το ψηφιδωτό έγινε πιθανότατα στα χρόνια του Βασιλείου Β΄Βουλγαροκτόνου ο οποίος έτρεφε βαθύτατο σεβασμό στους δύο αυτοκράτορες και τους είχε πρότυπα.

               Στην ανατολική πλευρά του νότιου υπερώου βρίσκεται η αναθηματική παράσταση των αυτοκρατορικού ζεύγους Κων/νου Μονομάχου και Ζωής (11ος αι) .Ο Κων/νος κρατεί στα χέρια του ένα αποκόμβιο (πουγγί) και το προσφέρει στο Χριστό. Ο Χριστός ένθρονος κρατεί με το αριστερό χέρι κλειστό Ευαγγέλιο και ευλογεί με το δεξί. Ο Χριστός ζωγραφίζεται σε μεγαλύτερο μέγεθος από πρόσωπα και κατ’ αυτόν τον τρόπο τηρούνται οι διαστάσεις και τα διάφορα μεγέθη ανάμεσα στο θείο και το ανθρώπινο. Στην άλλη πλευρά ζωγραφίζεται η Ζωή προσφέροντας στον Χριστό τυλιγμένο ειλητάριο όπου περιέχονται οι δωρεές της στο ναό.

 

                 Στον ίδιο τοίχο τοποθετήθηκε και η αναθηματική παράσταση του αυτοκρατορικού ζεύγους Ιωάννη Β΄Κομνηνού και Ειρήνης (παράσταση χρονολογούμενη με ακρίβεια το 1118, ημερομηνία στέψεως του Ιωάννη Β΄Κομνηνού). Το αυτοκρατορικό ζεύγος βρίσκεται δεξιά και αριστερά της Παναγίας η οποία στέκεται όρθια και κράτα το μικρό Χριστό ευλογούντα. Το εντυπωσιακό στην παράσταση είναι η Ευσεβεστάτη Αυγούστα Ειρήνη που εικονίζεται με ολόξανθα μαλλιά και κάπως συνεσταλμένη (λίγο κόκκινο χρώμα στα μήλα των παρείων) αφού σαν Ουγγαρέζα δεν ήταν εξοικειωμένη με τη βυζαντινή αυλή. Προσφέρουν κι αυτοί αποκόμβιο με χρήματα και ειλητάριο με δωρεές.
             

              Μέσα από τη σύντομη παρουσίαση των αναθηματικών παραστάσεων του ναού της Αγίας Σοφίας ο καθένας μας μπορεί να διαπιστώσει τόσο τον πλούτο του εσωτερικού της διακόσμου , όσο και τις κυριότερες φάσεις που πέρασε η βυζαντινή ζωγραφική και η τέχνη της ψηφιδογραφίας.

                                                   Χαράλαμπος Στεργιούλης

                                       Υποψήφιος διδάκτωρ  Βυζαντινής Φιλολογίας

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:

1.Παλιούρας Α. , λήμμα Κωνσταντινούπολη, Πάπυρος
Λαρούς Μπριτάννικα , τομ. 37 , 130-133.
2.Σταθάκης Χαραλ. , Η Αγία του Θεού Σοφία.Το μυστικό
φως της Μεγάλης Εκκλησίας και το αρχιτεκτονικό του ένδυμα , εκδ.
Ίνδικτος , Αθήναι 1997


Πηγή: ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝ ΙΣΤΟΡΙΚΑ