Τα κυριότερα αστικά κέντρα στη βυζαντινή Θεσσαλία Α΄

του Κωνσταντίνου Αθ. Οικονόμου, δασκάλου
 
1.Τρίκαλα: Τα Τρίκαλα διατηρούσαν το αρχαίο τους όνομα Τρίκκη σ’ όλη τη διάρκεια της Πρωτοβυζαντινής Εποχής. Πρώτη αναφορά στο νέο όνομα της πόλης παρατηρούμε στην «Αλεξιάδα» της Άννας Κομνηνής. Η κατάληξη αυτή του τοπωνυμίου οφείλεται στο βλάχικο ιδίωμα. Στη Λατινική γλώσσα, απ’ την οποία προέρχονται τα βλάχικα, δεν υπήρχαν άρθρα, αλλά αντ’ αυτών χρησιμοποιούνταν η αντωνυμία ille, illa, illud δίπλα σε κύρια ονόματα. Έτσι έχουμε: Τρίκκα – illa = Τρίκ(κ)αλα.

Ο Κεκαυμένος χαρακτηρίζει τους Τρικαλινούς, τουλάχιστον στην πλειοψηφία τους, Βλάχους. Πάντως η Ορθόδοξη Εκκλησία διατήρησε την αρχαία ονομασία «Μητρόπολις Τρίκκης», ενώ αργότερα προστέθηκε και το «και Σταγών». Ο «Συνέκδημος» του Ιεροκλή κατατάσσει τα Τρίκαλα όγδοα στην εκκλησιαστική ιεραρχία της Θεσσαλίας. Τα τείχη των Τρικάλων, όπως και πολλών άλλων θεσσαλικών πόλεων, επισκευάστηκαν επί Ιουστινιανού. Μάλιστα τότε χτίστηκε και το βυζαντινό φρούριο σε λόφο της πόλης, ακριβώς πάνω από τη θέση της αρχαίας ακρόπολης. Αναφορά στα Τρίκαλα κάνει και ο άραβας γεωγράφος Edrisi καθώς και το χρυσόβουλο του Αλέξιου Γ΄ Κομνηνού που εκδόθηκε το 1198 και αφορά στα προνόμια των Ενετών και στο θεσσαλικό χώρο. Το αρχαιότερο κλασικό μνημείο της πόλης, το Ασκληπιείο, καταστράφηκε τον 4ο αιώνα μ.Χ.
Η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φως ερείπια βασιλικής του 5ου αιώνα μ.Χ. στο λόφο του Προφήτη Ηλία, κοντά στο κάστρο. Οι αρχαιολόγοι πιστεύουν ότι υπήρχε και άλλη βασιλική. Σώζεται ο ναός των Αρχαγγέλων, η ονομασία του οποίου βασίζεται σε κάποια επιγραφή ή αναγραφή στα δίπτυχα του ναού και ο ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρα του 13ου αι. μ.Χ. εντός των τειχών του φρουρίου. Το κάστρο των Τρικάλων αναφέρεται στο χρυσόβουλο (1336) του Ανδρόνικου Γ' Παλαιολόγου. Είχε τριπλή περιτείχιση, κατέχει τη θέση της αρχαίας ακρόπολης, που περιβαλλόταν από τείχος κλασσικής εποχής. Εντός του φρουρίου υπάρχει πηγάδι από τον πυθμένα του οποίου, όπως πιστεύεται, άρχιζε λιθόκτιστο λαγούμι που περνούσε κάτω από το τείχος και ακολουθώντας ΒΑ. κατεύθυνση διέσχιζε τη νότια πλαγιά του λόφου του Προφήτη Ηλία και κατέληγε μετά από 21 χλμ. στην Καλαμπάκα(!). Τον 14ο αιώνα κυρίαρχοι της πόλης και της γύρω περιοχής ήταν κατά σειρά οι: Στέφανος Γαβριηλόπουλος, Ορσίνι της Ηπείρου, Ανδρόνικος Γ΄ Παλαιολόγος και διάφοροι Σέρβοι ηγεμόνες. Στα Τρίκαλα, τέλος, υπήρχαν εμπορικές παροικίες Ενετών και Εβραίων.
2. Φάρσαλα: Η αρχαία Φάρσαλος, όπως και η διάδοχος μεσαιωνική πόλη των Φαρσάλων, κατέχει σπουδαία στρατηγική θέση, γιατί εκεί διασταυρώνονταν οι δυο βασικότεροι δρόμοι της Θεσσαλίας. Σύμφωνα με το «Συνέκδημο» του Ιεροκλή, τα Φάρσαλα κατατάσσονταν στη δωδέκατη θέση της θεσσαλικής επαρχίας, ενώ αναφέρονται στο «Περί θεμάτων» του Πορφυρογέννητου, στο γνωστό χρυσόβουλο (1198) του Αλέξιου Γ΄, ενώ στο «Περί διανομής κείμενον» του Αλέξιου Γ΄ δηλώνεται ως «επίσκεψις» της αυτοκράτειρας Ευφροσύνης. Η Επισκοπή των Φαρσάλων κατείχε τη δεύτερη θέση μέσα στη Μητρόπολη της Λάρισας, και αργότερα υψώθηκε σε Αρχιεπισκοπή (52η στην τάξη του Οικουμενικού Πατριαρχείου). Πάντως το 1371 υποβιβάστηκε εκ νέου σε Επισκοπή εντός των ορίων της Μητρόπολης της Λάρισας. Έξω από τα όρια της πόλης, το 1278, ο βυζαντινός στρατός νικήθηκε από το Σεβαστοκράτορα Ιωάννη Α΄ της Θεσσαλίας (δες σχετ. ενότητα). Το 1393 η πόλη κατελήφθη από τους Οθωμανούς, ενώ ως τότε διοικητής ήταν ο Στέφανος Uros, γιος του Συμεών. Τα λιγοστά ερείπια της μεσαιωνικής πόλης συμπίπτουν μ’ αυτά της αρχαίας πάνω στους δίδυμους λόφους, νοτίως της σύγχρονης πόλης.
3. Δημητριάδα: Ήταν κτισμένη κοντά σε έλη στις περιοχές Πευκάκια και Μπουρμπουλήθρα, ακριβώς απέναντι από το σημερινό λιμάνι του Βόλου. Ο Λέων ο Γραμματικός την χαρακτηρίζει «κάστρον», ενώ ο Προκόπιος, ο Ιεροκλής και ο Κεκαυμένος «πόλιν» μάλιστα «ισχυράν». Σε χρυσόβουλο του 1266 γίνεται αναφορά σε Θέμα Δημητριάδος, ενώ στο «Περί διανομής» η Δημητριάδα ονομάζεται «Επίσκεψις της αυτοκράτειρας». Εκτός από τις εισβολές των Σαρακηνών (Δαμιανός 902), η πόλη υπέφερε και από βουλγαρικές επιδρομές. Μάλιστα το 1040 οι στρατηγοί των Βουλγάρων Πέτρος Δελεάνος και Λυτοβόης Διαβολίτης κατέλαβαν την πόλη ενώ μετά από αυτό ο Διαβολίτης επισκεύασε τα τείχη της, χρησιμοποιώντας την Δημητριάδα ως ορμητήριο για επιδρομές στη θεσσαλική ενδοχώρα. Η Δημητριάδα μέχρι τα τέλη του 12ου αιώνα είχε μεγάλη εμπορική ανάπτυξη, μάλιστα ο Καμενιάτης (10ος αι.) την περιγράφει με χαρακτηρισμούς όπως, πυκνοκατοικημένη και ευημερούσα, ενώ ο Κεκαυμένος μας αναφέρει ότι η πόλη «βρίθει παντός αγαθού».
Επίσκοποι Δημητριάδος
1.Μάξιμος 422 Όπως διαβάζουμε σε επιστολή του Πάπα Βονιφάτιου
2.Κωνσταντίνος Α΄449 Συμμετείχε στη «ληστρική» Σύνοδο Εφέσου
3.Προβιανός 531 Συμμετείχε στη σύνοδο της Ρώμης το ίδιο έτος
4.Αβουδάντιος 531 Και αυτός στη Σύνοδο της Ρώμης
5.Σάββας 9ος αι.
6.Ξενοφών 880 Συμμετείχε στην «Ψευδοφωτιανή» Σύνοδο Κων/λης
7.Λέων 10ος αι.
8.Ιωάννης 1157 Συμμετείχε στη Σύνοδο του 1157 στην Κων/λη
9.Νικηφόρος  1160+
10.Αρσένιος 1215
11.Νικόλαος Βλαττής 1256
12.Νεόφυτος Διάδοχος στο θρόνο του Βλαττή
13. Πανάρετος 1274-9
Ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός επιτρέπει, με χρυσόβουλο του 1082, στους Βενετούς το ελεύθερο από δασμούς εμπόριο στην πόλη. Αυτό το προνόμιο ανανεώθηκε από άλλους αυτοκράτορες το 1126, το 1148, το 1187 και το 1198. Τάφοι της βυζαντινής περιόδου βρέθηκαν στα Πευκάκια, ενώ άλλοι αρχαιότεροι τάφοι από την Παλαιοχριστιανική Εποχή ανασκάφθηκαν στο κέντρο της αρχαίας πόλης και στην περιοχή του Φάρου. Τα πιο σημαντικά από τα βυζαντινά οικοδομήματα είναι τα ερείπια τριών συνολικά βασιλικών. Η σημαντικότερη απ’ αυτές ήρθε στο φως κοντά στις πηγές της Μπουρμπουλήθρας και σύμφωνα με τις ευρεθείσες επιγραφές η οικοδόμησή της οφείλεται στις δαπάνες κάποιας πλούσιας πιστής, ονόματι Δαμοκρατίας και ανάγεται μάλλον στα τέλη του 4ου αιώνα.
Μια άλλη βασιλική, του ιδίου αιώνα, βρέθηκε στους πρόποδες του λόφου του Προφήτη Ηλία. Τέλος μια άλλη μικρή βασιλική ανασκάφθηκε κοντά στην εμπορική αγορά. Αξίζει να αναφέρουμε ότι ακόμα και σήμερα σώζονται λείψανα του ρωμαϊκού υδραγωγείου που ήταν σε χρήση ως το Μεσαίωνα. Μεγάλης κλίμακας καταστροφή στα μνημεία της Δημητριάδας προξένησαν οι Γερμανοί κατακτητές την περίοδο 1942-44. Συγκεκριμένα ανατίναξαν τα αρχαία και βυζαντινά τείχη της πόλης για να κατασκευάσουν … οχυρωματικά έργα! Η Δημητριάδα έπαψε να κατοικείται πιθανώς στα τέλη του 13ου αιώνα και διάδοχος οικισμός της ήταν το πόλισμα- κάστρο του Γόλου (ο μετέπειτα Βόλος).

• Από  aktines.blogspot.gr